در فرهنگ کهن زرتشتی سخنان نمادگونه بسیار را میتوان یافت که به نوعی بیانگر ارزشهای دینی و فرهنگی زرتشتی میباشند ولی شاید باارزشترین آنها «اندیشهنیک – گفتار نیک – کردار نیک» میباشد
در فرهنگ کهن زرتشتی سخنان نمادگونه بسیار را میتوان یافت که به نوعی بیانگر ارزشهای دینی و فرهنگی زرتشتی میباشند ولی شاید باارزشترین آنها «اندیشهنیک – گفتار نیک – کردار نیک» میباشد. سخن نمادینی که اتفاقا هر غیر زرتشتی خواه ایرانی یا غیرایرانی با شنیدن نام اشوزرتشت یا زرتشتی در ذهنش نقش می بندد. در جهانی که آفریده اهورامزدا، دانای کل هستیبخش است بدی راهی نداشت تا آنجا که انسان به واسطه بهرهبردن از موهبت اختیار این امکان را مییابد که خالق بدی باشد در کنار نیکیها. و آنجاست که یک بهدین بزرگترین آرمانش آفرینش نیکیهاست در اندیشهاش، گستراندن نیکیهاست با بیانش و در نهایت نهادینه کردن نیکیهاست با کردارش، تا آنجاکه که دیگر جایی برای بدیها باقی نماند.برای نخستین بار اشوزرتشت در گاتها این چنین زیبا این شعار بنیادین را مطرح نموده است:« انسان با ایمان و خداشناس، پارسا و پرهیزکار است و اندیشه و گفتار و کردار و وجدانش به افزایش و گسترش راستی کمک خواهد کرد.
در پرتو منش پاک و چیرگی بر نفس، هستی بخش دانای بیهمتا بخشایش خویش را بما ارزانی خواهد داشت.
پروردگارا برای برخورداری از این بخشش نیک بهتو روی میآورم و آنرا خوستارم» هات 51 بند 21
برپایه آموزشهای گاهانی اشوزرتشت، اشا سرچشمه تمامی نیکیهاست. اشا را راستی تعریف کردهاند ولی در اصل اشا مفهومی است گاهانی که شاید هیچ معادلی را نتوان در ادبیات فارسی برای آن یافت. اشا جلوه پاک آفرینش اهورامزداست اگرچه از آن میتوان راستی، پاکی، نظم، قانون، هنجار هستی، عدالت و ..... بسیاری واژه های دیگر را برداشت کرد ولی در اصل هیچ کدام از معانی فوق را نمیتوان به طور کامل منطبق بر اشا دانست. شاید بتوان گفت «اشا سرچشمه مشترک همه نیکیهاست در جهان گیتی و مینو»
در هات 58 یسنا در مورد ارزش و جایگاه این سه همین بس که بنیاد نماز یا نیایش بهدینان بر آن استوار گردیده است.
«این را پیروزی دانیم: این نماز نیک بنیاد به اشا پیوسته را، به آرمئیتی پیوسته را، نمازی که بنیادش اندیشهنیک، گفتارنیک، و کردار نیک است.» هات 58 یسنا
نماز زرتشتیان همراه با نو کردن کشتی در اصل نوعی عهد و پیمان مجدد است بر نیک اندیشیدن و نیک گفتن و نیک عمل کردن. در بخشی از اوستای روزانه به نام «مزدیسنو اهمی» که در اصل اقرار به دین مزدیسنی است اینچنین آمده:
«من اقرار دارم که مزداپرست زرتشتی با ایمان و اعتقادم. من ایمان دارم به پندار نیک اندیشیده، من ایمان دارم به سخن نیک گفته شده، من ایمان دارم بکردار نیک کرده شده. من ایمان دارم بدین مزدیسنا که جنگ براندازد و سلاح را کنار گذارد به ختودت امر کند مقدسی که در میان همه، بزرگترین و بهترین و زیباترین است. آن (دین) اهورایی زرتشتی همه چیزهای نیک را باهورا مزدا سزاوار میدانم، این است ایمان بدین مزدیسنا.»
در آخرین بند هات 29 گاتها نیز که بیان فلسفه به پیامبری رسیدن اشوزرتشت میباشد اشوزرتشت پس از برگزیده شدن به پیامبری رو به درگاه اهورامزدا کرده و میپرسد:
«وهومن، اشا و خشترا چه وقت بما روی خواهند آورد؟ کی ای مزدا آیین ترا انجمن بزرگ بزرگ مغان خواهند پذیرفت.»
و در ادامه اینچنین میفرماید:
«ای هستی بخش اینک که برای ما یار و مددکار رسیده است ما هم آماده خدمتگذاری هستیم» هات 29 بند 11
وهومن، اشا و خشترا به ترتیب به معنی نیکاندیشی، راستی و توانایی آرزوشده، در اصل سه فروزه از هفت فروزه اهورامزدا بوده و بالاترین جایگاهی هستند که انسان میتواند بدان دست یابد جایگاهی که اشوزرتشت بدانجا رسید. به عبارت دیگر نهایت نیک اندیشی رسیدن به جایگاه وهومن است و توانایی انسان در بیان این اندیشههای نیک راهی به سوی دست یافتن به جایگاه اشا و در نهایت به نتیجه نشستن اندیشه نیک و گفتار نیک انسان را به توانایی میرسانید توانایی آرزوشدهای که درگاتها خشترا یا شهریور نام برده شده است.
بدیهی است که اولین و مهمترین گام در این راه نیکاندیشی است. اهورمزدا ذرهای از دانایی خود یعنی اندیشه را در وجود انسان نهاده که اگر این اندیشه همگام با وجدان فرد به سوی پیشرفت خود و جهان آفرینش گام بردارد به جایگاه وهومن دست خواهد یافت.
«ای مزدا کسی که با خواست درون بین وجدان و منش خود پیوستگی پدید آورد چنین کسی از عشق و ایمان بخداوند برخوردار و در پرتو راستی و درستی به زیور وهومن آراسته خواهد گردید» هات 49-بند5
همگام با نیوشیدن به ندای وجدان، آزاداندیشی مهمترین نیاز دست یافتن به جایگاه وهومن یا نیکاندیشی میباشد که به روشنی در گاتها بر آن تاکید شده است.
«ای خداوند خرد هنگامی که در روز ازل جسم و جان آفریدی و از منش خویش نیروی اندیشیدن و خرد بخشیدی، زمانی که بتن خاکی روان دمیدی و به انسان نیروی کارکردن و سخن گفتن و رهبری کردن عنایت فرمودی خواستی تا هرکس بدلخواه خود و با کمال آزادی راه خویش را برگزیند» هات 31- بند 11
نیچه در کتاب چنین گفت زرتشت نیکاندیشیدن را سختترین مرحله دانسته و آن را به شتری تشبیه کرده که باید صحرای بیکران و طاقتفرسا شناخت و آگاهی را طی کند.
در فرهنگ زرتشتی نهادینه شدن نیکاندیشی در جامعه را نماد صلح و آشتی میدانند و رنگ وهومن را سپید دانسته و شاید به همین دلیل سفیدترین ماه سال را ما ایرانیان بهمن نامیدهایم.
دومین گام گفتار نیک است. اینکه انسان اندیشههای نیک را بیان کرده و در جهان بگستراند، کاری است که اشوزرتشت پس از به پیامبری رسیدن تا پایان عمر کمر همت بدان بست.
«ای جویندگان دانش، اکنون آموزشها و پیامی را که تابحال شنیده نشده است برای شما آشکار خواهم ساخت.» هات31 بند1
آخرین بند یسنا باارزشترین بخش اوستا با این بند به پایان میرسد :
«راه در جهان یکی است و آن راه راستی است و دیگر راهها بیراهه است.»
در فرهنگ زرتشتی نماد اردیبهشت آتش است و در اوستا این امشاسپند زیباترین امشاسپندان نامیده شده است و در فرهنگ ایرانی نیز زیباترین ماه سال به اسم اردیبهشت نامگذاری شده است.
پس از اندیشه نیک و گفتار نیک سومین مرحله یعنی کردار نیک از آنجهت ارزشمند است که نتیجه را به همراه دارد. نیکاندیشی و راستی راه دستیافتن انسان به توانایی آرزو شده میباشند.
«ای اشا و ای وهومن به اشوزرتشت و یارانش نیروی مینوی و توانایی بخشید تا در پرتو بجهانیان آرامش و آسایش بخشند.» هات 29 بند 10
باور به تلاش و کوشش و آباد کردن جهان از همین اندیشه گاتهایی سرچشمه گرفته است در فرهنگ زرتشتی شهریور نماد توانایی و توانمندشدن و تلاش برای آبادانی و سرسبزی جهان است و در فرهنگ ایرانی نیز سبزترین ماه سال شهریور نامیده میشود.
«پروردگارا بشود که مانند کسانی که جهان را بسوی تکامل و آبادانی پیش میبرند از بندگان وفادار تو باشیم.» هات30 بند9
مهمترین ارزش این شعار در این است که اگرچه اندیشه به عنوان نخستین گام مهمترین میباشد ولی هیچگاه بدون گفتارنیک و کردارنیک ارزش واقعی خود را نخواهد داشت. اندیشمندی که نتواند اندیشهاش ره به بیان رسانده و در راستای آگاهی جهانیان گام بردارد ارزش ندارد و اندیشه و گفتاری هم که به نتیجه نرسیده و منجر به کردار نیک نگردند ارزش ندارند. پس اندیشهنیک، گفتارنیک و کردارنیک در کنار هم بنیاد دین زرتشتی را شکل میدهند.
«همه با اندیشه و گفتار و کردار نیک بکوشید تا مزدا را خشنود سازید و هریک انجام کارنیک را برای نیایش او برگزینید»هات53 بند 2